M HKA brengt zijn beste werken naar Geel, waar het op meerdere plaatsen een extra muros presentatie heeft ingericht, ter nagedachtenis aan Jan Hoet die hier in 2013 al eens een tentoonstelling inrichtte. Het blijkt een voltreffer. Geel laat de collectie schitteren, en het M HKA zet Geel in het zonnetje. 

In het tamelijk slaperige Vlaamse stadje Geel organiseert het M HKA een grootschalige extra muros tentoonstelling, verdeeld over vier historische locaties. De stad, hoe klein ook, heeft een boeiende geschiedenis dankzij de patroonheilige Sint Dimpna, de beschermer van geesteszieken. Die geschiedenis gebruikte ‘kunstpaus’ Jan Hoet in 2013 als uitgangspunt voor zijn tentoonstelling Middle Gate in 2013. Nu presenteren Bart De Baere, directeur van het M HKA en Leen De Backer, curator bij het museum, het vervolg: Middle Gate II – Het verhaal van Dimpna.

De legende van Dimpna gaat, kort samengevat, als volgt: een Ierse koning krijgt na het overlijden van zijn vrouw te maken met psychische gevoeligheden (hij wordt gek, zou je kunnen zeggen) en wordt verliefd op zijn dochter Dimpna. Zij vlucht en komt terecht in een klein stadje in België, Geel, waar zij zich bekommert om de geesteszieken. Haar reputatie reikt al gauw zo ver dat haar vader haar kan vinden en haar vervolgens doodt. Sinds de vijftiende eeuw staat Geel bekend om de opvang van geesteszieken in pleeggezinnen, nog steeds een relatief unieke methode in de wereld.

In 2013 vatte Jan Hoet deze geschiedenis van de stad Geel aan als uitgangspunt voor een tentoonstelling, die nu een vervolg krijgt dat veel meer toegespitst is op het verhaal van Dimpna zelf. Vier symbolen die met de heilige geassocieerd worden, geven aanleiding tot de vier thema’s (een per locatie) waarin de tentoonstelling onderverdeeld is: de kroon (migratie, want Dimpna is de dochter van een koning), het boek (spiritualiteit, het Heilige boek dat Dimpna leidde in haar vlucht), de duivel (waanzin), en het zwaard ((seksueel) geweld). Via die vier thema’s onderzoekt de tentoonstelling de mogelijkheid om deze legende te actualiseren. Daarnaast grijpt het M HKA deze kans vooral aan om met haar collectie uit te pakken – iets waarvoor het instituut in Antwerpen, met name in afwachting van haar nieuwe onderkomen, onvoldoende plaats heeft. Het gevolg is dat de zin om specifieke werken te tonen soms groter lijkt dan reële linken met de thematiek, die sowieso erg breed geïnterpreteerd is. Waar het thema wel erg dicht bij de actualiteit komt, mist dan soms weer enige durf om een sterk standpunt in te nemen.

GEWELD, SPIRITUALITEIT, WAANZIN, MIGRATIE

De Halle, een nieuwbouw verbonden aan het oude stadhuis van Geel, is de meest cleane tentoonstellingsruimte van de vier. Hier wordt het thema ‘Geweld’ gepresenteerd, dat meteen een stevige introductie krijgt door de gigantische schedel in klei van Els Dietvorst, aan de ingang. De schedel uit een reeks Skullshangt in een houten kooi, ten prooi aan de wind. Het is ook het verblijf van een eenzame duif, die er zich lijkt te vermaken, maar wellicht amper beter weet. Stiekem vraag ik me af hoe vaak dat kleine voederbakje gevuld wordt, en of deze duif het eigenlijk beter heeft dan de stereotiepe stadsduif, die met soortgenoten, mensen, vervuiling en afval moet concurreren om aan eten te komen.

De focus binnen het thema ‘Geweld’ ligt op seksueel geweld – meer bepaald van mannen tegen vrouwen – vanwege Dimpna’s verhaal, maar ongetwijfeld ook vanwege de hele #metoo-heisa. Dat maakt de tentoonstelling uiteraard actueel, maar toch blijft de verwerking van dit thema vrij braaf, in werken zoals Guillaume Bijls Behandelingen, een klinische handleiding tot seks, en de video Violent Incident- Man/Women Segment van Bruce Nauman, die door de slapstick-tools toch doet nadenken over de relatie man-vrouw en met name binnen een stereotiepe diner-bij-kaarslicht scène. Veel ‘gewelddadiger’ zijn de werken van Barbara Visser, waarin een strandgast van de zon ligt te genieten terwijl wat verderop het lichaam van een vluchteling aangespoeld is, en van Danny Devos, die de scène van een moord door seriemoordenaar Joachim Kroll (bijnaam Jockel) recreëert, op basis van zijn eigen correspondentie met de dader.

In de Sint-Dimpnakerk en binnen het thema ‘Spiritualiteit’ verkennen drie kunstenaars opvallend genoeg allemaal een alternatieve manier van communiceren: Guy Rombouts vindt (alweer) een nieuw alfabet uit dat hij vormgeeft door middel van papieren hoedjes, Bia Davou weeft verzen uit de Odyssee in een eigen metrisch systeem en het Russisch collectief Where Dogs Run vertaalt de Russische grondwet in morsecode in een complexe installatie. Evaporation of the Constitution of the Russian Federation bestaat uit een aantal hete strijkijzers met het ijzer naar boven opgesteld. Wanneer de ijzers heet genoeg worden, vallen er druppels op, die de uitzending van de morsecode verwezenlijken. Gedurende dit proces vervaagt de tekst van de grondwet, geprojecteerd op een scherm, letter per letter. Het is een heel ingewikkelde manier om een zeer efficiënte geste uit te voeren: het vervagen in plaats van opbouwen van een politiek systeem, uit protest.

De derde locatie is het Gasthuismuseum, waar het thema ‘Waanzin’ aan bod komt. De schizofrenie in de werken van Liliane Vertessen spreekt voor zich. De Oekraïner Sergey Bratkov fotografeerde lijmsnuivende kinderen in een gesloten instelling voor minderjarige misdadigers. Zijn beelden zijn vervormd, vervreemdend en angstaanjagend, een gevoel dat versterkt wordt door de volkomen emotieloze zwart-wit portretten van nonnen, voormalige bewoonsters van dit gebouw, recht tegenover de kinderen. De donkere installatie van Frank Theys, in de verduisterde kapel, dompelt je dan weer onder in de slapeloze nacht van iemand met paniekaanvallen.

De Academie voor Beeldende Kunsten van Geel huisvest het thema ‘Migratie’. Vooral hier ontstaat een boeiende dialoog tussen de hedendaagse kunstwerken en de locatie, die soms resulteert in een ware zoektocht voor de kijker. De curatoren hebben duidelijk, op elke locatie, de moeite genomen om de werken te laten inpassen, soms zelfs volledig te laten samenvloeien met het interieur en de architectuur. Het is vaak zoeken naar de tentoonstelling – en de bezoekersgids bij de hand houden – om niets te missen. De gangen en lokalen van de Academie zijn bovendien gevuld met werken van (oud-)studenten. Enkel het naamlabel naast de werken verraadt welke uit de M HKA-collectie komen. Het schilderij van Johanna Kandl is handig beschermd door de schoolbanken ervoor – het werk figureert als metaforisch schoolbord en zou evengoed door de studenten van de Academie gemaakt kunnen zijn.

VEEL VROUWEN

Erg opvallend is het aantal vrouwelijke kunstenaars dat in deze tentoonstelling deelneemt. Waar voor een hedendaagse kunsttentoonstelling een 1/3 quotum realistisch is, maar vaak absoluut niet gehaald wordt, is hier meer dan de helft van de werken van vrouwelijke kunstenaars (45 van de 78!). Daar wordt ondergetekende wel erg blij van, temeer omdat het gevestigde namen, maar ook jonge kunstenaars betreft. De vier campagnebeelden, een per thema, zijn overigens ook van vrouwelijke kunstenaars: Nel Aerts (spiritualiteit), Els Dietvorst (geweld), Tinka Pittoors (migratie) en Liliane Vertessen (waanzin).

In het onderdeel ‘Geweld’ stelen drie grande dames van de hedendaagse kunst de show: AMVK, Louise Bourgeois, en Marlene Dumas. Bourgeois laat in een treffende tekening een vrouwelijke Davidfiguur haar stenen in het scrotum van Goliath mikken. Van Marlene Dumas zien we de bekende duistere naakten, waarin eerder de gewelddadigheid van het vrouwelijk innerlijk naar boven komt, en Anne-Mie Van Kerckhoven toont werkjes op textiel, waarin ze met verf en felle slogans ‘geweld’ pleegt op stalenboeken van erg luxueuze stoffen.

Het thema ‘Waanzin’ toont eveneens erg veel vrouwen, zowel op de naamplaatjes als ín de werken (bv. de griezelig realistische installatie van Jan Van Oost). Psychische problematieken zijn historisch heel lang gereduceerd tot hysterie en een vrouwenprobleem. Verkennen vrouwen daarom sneller dit thema in de kunst? Misschien wel. Of wellicht hebben feministische kunstenaressen als Liliane Vertessen en Louise Bourgeois wel een woordje te zeggen over traumatiserende gebeurtenissen in vrouwenlevens, zoals geboortes, miskramen, maandelijkse bloedingen, maar ook het geweld dat vrouwen door anderen wordt aangedaan, en de impact daarvan. 

Ook bij het thema ‘spiritualiteit’ in de Sint-Dimpnakerk gaan de dikke en bewerkte stoffen van enerzijds Bia Davou (die haar tapijt weefde met een eigen uitgedacht geometrisch alfabet) en anderzijds Edith Dekyndt (die een bronskleurige vlag achter het altaar hangt) een rechtstreekse dialoog aan. Verreweg het meest wonderbaarlijke werk van Middle Gate II is daar ook te zien: een integere en poëtische installatie van kunstenares Nazanin Fakoor. Licht wordt geprojecteerd op twee aan het plafond hangende aluminiumvellen, die op hun beurt dat licht weerkaatsen tegen de muur van de kerk. Er ontstaat een soort magnetische wolk, een gebalde kracht, een mystieke verschijning. Af en toe beweegt deze wanneer het aluminium door de wind geroerd wordt. Het werk is zonder meer een reflectie van spiritualiteit als concept.

BEMIDDELAAR

Een heel interessante en vooral relevante onderliggende thematiek door de gehele tentoonstelling is het kritisch kijken naar de positie van kunst en de kunstenaar in de samenleving. Jan Hoet koos Middle Gate als titel voor zijn tentoonstelling als metafoor voor het leven, tussen geboorte en dood. Maar ook kunst kan een ‘middelste poort’ zijn, een gulden middenweg. Kunst kan een bemiddelaar zijn tussen maatschappelijke thema’s en actoren, een manier om (al dan niet alternatieve) ideeën te verbeelden en inzichten te verschaffen.

Een van de meeste geniale scenografische opstellingen is die van het schitterende werk We Are Not What We Seem van Barbara Kruger. Het werk vult, terecht, een hele ruimte in het Gasthuismuseum, waar verder de verering van de Heilige Dimpna door de eeuwen heen wordt belicht met een aantal relieken en devotionele objecten in vitrines. Op een speciaal opgezette wand toont een reeks absurde souvenir-achtige gadgets de lucratieve kant van de Dimpnadevotie. Het beeld van Kruger – als altijd, door de eenvoudige juxtapositie van woord en beeld, extreem efficiënt – houdt haar veroordelende blik gericht op die consumptiecultuur van de religie. Ook de gebroken schilderijen van Ivan Kozaric waarbij het houtwerk van de canvassen is gebarsten, verwrongen, en aan de muur genageld als aan een schandpaal, maken indruk. In haar video A Portrait of the Artist as a Worker declameert kunstenares Ida Wudtke een monoloog over de positie van de kunstenaar en vooral de (vaak onrealistische) verwachtingen waarmee hedendaagse kunstenaars zich geconfronteerd zien. Om als kunstenaar te overleven moet je immers ook manager zijn, netwerker, etc. Je eigen werk ‘verkopen’ is belangrijker dan het creëren. Wudtkes video is een aanklacht, maar ook een pastiche; ze voert, zeg maar, een verzet tegen het discours.

Middle Gate II covert dus meer thema’s dan alleen die vier waaruit het structureel is opgebouwd. Dat heeft enerzijds te maken met het losjes behandelen van die thema’s, en van het verhaal van Dimpna in een inspanning om het een actueel verhaal te maken. Anderzijds zijn de meeste werken, afkomstig uit de M HKA-collectie, van een gelaagde relevantie binnen de hedendaagse kunst, waardoor Dimpna als uitgangspunt naar de achtergrond verdwijnt.

Als tentoonstelling is Middle Gate II, mede dankzij de tot de verbeelding sprekende locaties en hun bestaande bestemmingen, een voltreffer. Als collectiepresentatie van het M HKA ook. Tel de grote werken van invloedrijke en illustere namen als Guillaume Bijl, AMVK, Marlene Dumas, Guy Rombouts, Berlinde De Bruyckere, Hiwa K, Lili Dujourie, Ivan Kozaric, Douglas Gordon, Barbara Kruger, Bruce Nauman, ORLAN, Cindy Sherman, Philippe Van Snick maar bij elkaar op. Over de al dan niet terechte linken met het verhaal van Dimpna en haar actualiteitswaarde, zou gediscussieerd kunnen worden. Maar dat doet er niet meer zo toe, want belangrijker is hoe de actuele relevantie van de getoonde kunstwerken uit de verf komt, met dank aan de historische locaties in Geel.